जबलपूरच्या महाराष्ट्र विद्यालयाच्या हर्षे सभागृहामध्ये ‘मराठी भाषा संवर्धन प्रतिष्ठान’ ह्या संस्थेतर्फे ‘मराठी कविता समूहा’च्या संचालकांचा जबलपूर मधील मराठी रसिकांच्या समोर ‘मराठी कवितांचा’ कार्यक्रम १ नोव्हेंबर रोजी आयोजित करण्यात आला होता. मराठी कविता समूहाच्या इतिहासात प्रथमच केवळ संचालकांचा असा कार्यक्रम साकार झाला.
कार्यक्रमाची संकल्पना संस्थेचे सचिव श्री. अनिल राजूरकर ह्यांची होती. में महिन्यामध्ये इंदूर येथे मराठी कविता समूहाचा स्नेह मेळावा झाला होता. त्याची माहिती राजूरकर सरांपर्यंत पोहोचली आणि जबलपूर येथील ह्या कार्यक्रमाचे बीज त्यांच्या मनात रुजले.
जबलपूर सारख्या हिंदी भाषिक शहरामध्ये मोठ्या प्रमाणावर मराठी भाषिक मंडळी वर्षानुवर्षे वास्तव्य करून आहेत. जरी आता जबलपूर मध्ये मराठी भाषेमध्ये शिक्षण बंद झाले असले तरी ‘मराठी भाषा संवर्धन प्रतिष्ठान’ ह्या संस्थेच्या माध्यमातून काही मोजक्या मराठी मंडळींनी अजूनही मराठीचा दीप तेवत ठेवला आहे. संस्थेतर्फे विविध मराठी कार्यक्रमांचे आयोजन होत असते आणि त्यामध्येच हा संचालकांच्या कवितांच्या सादरीकरणाचा ‘मराठी कविता मेळावा’ आयोजित करण्यात आला.
संध्याकाळी सुमारे सव्वा सहाच्या सुमारास कार्यक्रमाला सुरुवात करण्यात आली. सौ. सुमेधा पोळ यांनी सर्वांचे स्वागत केले आणि पारंपारिक पद्धतीने दीपप्रज्वलन आणि सरस्वती पूजन ह्याने कार्यक्रमाचा प्रारंभ झाला. त्यानंतर कवींना मंचावर आमंत्रित करण्यात आले आणि पुष्पगुच्छ देऊन स्वागत करण्यात आले. सर्व कवी आपापल्या ठरलेल्या क्रमानुसार मंचावर स्थानापन्न झाले, आणि ध्वनिक्षेपक श्रीधर काकांच्या हातात देण्यात आला.
नोव्हेंबरच्या महिन्यातील सुरम्य संध्याकाळ, बाहेर सुटलेला मंद गारवा, समोर बसलेला रसिक प्रेक्षक आणि मराठी कविता समूहाच्या काव्यशिलेदारांच्या हातात आलेला ध्वनिक्षेपक, म्हणजे कवितांच्या कार्यक्रमाला संपूर्णत: पूरक असे हे वातावरण!
श्रीधर काकांनी त्यांच्या शांत, धीम्या शैलीत सुस्पष्ट शब्दोच्चारांनी, प्रसन्न मुद्रेने रसिकांबरोबरचा आपला संवाद सुरू केला. महाराष्ट्राच्या सीमेपार हिंदी भाषिक प्रदेशात मराठी कविता सादर करायला बोलावणाऱ्या रसिक जनांचे सर्वप्रथम आभार मानत, श्रीधर काकांनी कार्यक्रमाचे प्रयोजन; संकल्पना आणि स्वरूप विषद केले. कार्यक्रम दोन चक्रांमध्ये होणार होता. मंचावरील सात कवी (श्रीधर जहागीरदार, उमेश वैद्य, रमेश ठोंबरे, अलकनंदा साने, सारंग भणगे, तुषार जोशी आणि विनायक उजळंबे) प्रत्येक चक्रामध्ये आपल्या दोन कविता सादर करणार, मध्ये कवींची ओळख आणि कवितेविषयीचे अल्प निवेदन असे कार्यक्रमाचे नेटके आणि आटोपते स्वरूप होते.
कार्यक्रमाचा ‘श्रीगणेशा’ ‘सात्विक बंडखोरी’ कवितेत मुरलेल्या ‘विनायक’च्या कवितेने झाला. प्रेम कवितांचे पेटंट मिळू शकेल अशी त्याची ‘पत्रकविता’ त्याने सर्वप्रथम सादर केली आणि प्रेक्षागृह जिंकून घेतलं. खळी, मिठी, मोगरा, गजरा असे त्याचे खास शब्दमोती पेरून त्याने कवितेची पहिली माळ रसिकांच्या गळ्यात घातली आणि तो त्यांच्या गळ्यातला ताईतच झाला. ह्या कवितेच्या तरल अनुभवातून रसिक बाहेर येतायत न येतायत तोच त्यांच्या समोर विनायकने त्याचा खास ठेवणीतला कॉफीचा काव्य-कपच ठेवला. विनायकची कॉफीशॉप कविता म्हणजे हमखास टाळ्या, हशा, खुसखुस आणि कुजबुजहि.
विनायकाच्या कवितानंतर कवितेची गाडी सरकली एका हरहुन्नरी कवीच्या स्टेशनवर. स्टेशनाचे नाव तुषार जोशी, नागपूर. तुषारने त्याच्या प्रेमाचे रंग खुलवणाऱ्या दोन कविता सादर केल्या. ‘पाहिले तुला हळूच’ मधून प्रेयसीचा रुपमोगरा दरवळून आला तर पुढच्या कवितेत तुषारने कवितेची ‘वसंत’ पंचमी साजरी केली. त्याच्या ‘वसंत’ कवितेतून धकाधकीच्या आणि तणावग्रस्त जीवनातही आपल्या जीवनसंगिनी बरोबर प्रेमाचे हळुवार क्षण कसे घालवू शकतो, ह्या कृत्रिम जीवनात कविता कशी जगू शकतो ह्याचा प्रत्यय आणला.
प्रेमाचा रंग मैफिलीत गहिरा होत जात होता आणि पुढची प्रेमसूक्ते सादर करण्याची पाळी होती सारंगची. प्रेमाचा गुलाबी रंग आपल्या ‘आठवते का काही’ ह्या कवितेतून सारंगने तरन्नुममध्ये गाऊन पेश केला, तर जन्मभराचा आपला सांगाती सोडून गेल्यानंतर जीवनातल्या संध्याकाळी दाटणारी खिन्न छटा ‘झाली संध्याकाळ’ ह्या कवितेतून सादर केल्यानंतर रसिकांच्या पापण्यांवर टीचभर पाणी खचितच तरळले असेल.
प्रेमाच्या सुटलेल्या भरधाव गाडीला थोडा विराम देत, आपल्या प्रगल्भ लेखनशैलीतून अलकनंदा काकूंनी वैचारिक स्त्रीवादी कवितांची पेशकश केली. पहिल्या कवितेतून स्त्री मधल्या सहनशक्ती आणि आव्हाने पेलण्याच्या; झेलण्याच्या स्वयंभू स्वभावाधर्माचे दर्शन अलकनंदा काकूंनी घडवले. खेळणं मागणाऱ्या मुलीच्या हातावर वास्तवाचे ज्वलंत निखारे दिल्यानंतर ती मुलगी त्यांच्याशी सहजपणे खेळते हे स्त्रीजीवनाचे एक वास्तववादी जीवनदर्शन मनाला अंतर्मुख करून गेले. एकीकडे स्त्रीच्या ह्या शाश्वत जीवनसत्याविषयी बोलल्यानंतर काकूंनी आजच्या स्त्रीच्या, विशेषत: तरूण मुलींच्या आजच्या युगातील व्यवहारावर; आचरणावर सौम्य टिप्पणी करत निरागस मुलींमधील हरवलेल्या अल्लडपणाचा शोध घेण्याचा प्रयत्न करणारी त्यांची ‘मुली गेल्या कुठे’ हि कविता सादर केली.
काव्यसादरीकरणाची ‘शमा’ मग पुढे रमेशच्या समोर सरकली. रमेशने त्याच्या खास नर्म विनोदी शैलीत कवितेतील हास्य रंग खुलवला. तरूणवयात आवडलेली एखादी सुंदर मुलगी लग्नानंतरही भेटते आणि मग त्यातून कसले कसले ‘शिक्षण’ मिळते हे त्याच्या ‘शिक्षण’ कवितेतून शिकायला मिळाले. हळुवार कोपरखळ्या मारत अनेकांच्या मनातल्या जुन्या प्रेमाची आठवण रमेशने जागी केली, तर एकदम वेगळ्याच वळणावर जात ‘महात्म्याच्या कविता’ मधील ‘स्वप्नातला भारत’ हि उपहासाच्या अंगाने सरकारी कार्यालयातील कारभारावर टीका करत, गांधीजींना अपेक्षित स्वप्नातील भारत हा केवळ भ्रष्टाचार हा शिष्टाचार केल्यानंतरच येऊ शकतो कि काय असा प्रश्न निर्माण करून जाणारी कविता सादर केली.
आतापर्यंत वैविध्यपूर्ण काव्यवाचन झाल्यावर उमेशदांनी हार्मोनियमवर आपली बोटे सफाईदारपणे फिरवून संपूर्ण सभागृहाला एक सूरमयी सुखद धक्का दिला. हार्मोनियममधून निसटणाऱ्या सुरांमध्ये उमेशदांच्या गळ्यातील मुलायम सूर मिसळले आणि कवितांच्या सुगंधाने भारावून गेलेले सभागृह ह्या सुरावटीत बुडून गेले. पहिल्यांदा ‘जगणे उधाण वारा’ हि तरल; अलवार कविता त्यांच्या तशाच मुलायम स्वरात न्हाऊन रसिकांसमोर उमेशदांनी पेश केली, तर त्यापाठोपाठ एका वेगळ्याच बाजाचे ‘कारभारीन’ हे गीत त्यांनी गायले. कारभारीन मधल्या शेतकरी गड्याचे आपल्या कारभारनीविषयीचे कौतुकाचे ग्रामीण भाषेचा बाज घेऊन लिहिलेले शब्द आणि त्याला तशीच लावलेली उडती ग्रामीण ढंगाची चाल सर्वांना आवडून गेली, हे प्रेक्षकांनी अभावितपणे धरलेल्या तालावरून दिसून आले.
सभागृह असे स्वरमुग्ध झाल्यानंतर पहिल्या चक्रातील शेवटचे कवी श्रीधर काका ह्यांनी एक वेगळाच धागा पकडत त्यांच्या कवितेवरील (म्हणजे कविता हाच कवितेचा विषय असलेल्या) दोन कविता सादर केल्या. आपल्याच कवितेविषयी प्रामाणिकपणे भाष्य करणे आणि तरीही तिच्याविषयी एक सार्थ अभिमान व्यक्त करणारी अशी ‘माझी कविता’ हि कविता श्रीधरकाकांनी सादर केली. शब्दांवरील प्रभुत्व, विचारांवरील पकड आणि अवघड वाटणारा विषय सोपा करून सादर करण्याची त्यांची शैली ह्यामुळे हि कविता सुजाण रसिकांनी खूपच गौरविली. एक कवी सतत कवीपण वागवत असतो आणि त्याचं ते कवीपण घरभर पसरलेलं असतं, म्हणून कवीची बायको त्याला एक माळा बांधून घ्यायला लावते अशी कल्पना करून कवीचं जगण कस असतं ह्यावर आपल्या ‘पसारा’ कवितेत काकांनी प्रकाश टाकला. विनोदाची पेरणी करत, काळजाला चिमटा काढणारी त्यांची हि कविता जितकी श्रोत्यांना आवडली असेल तितकीच सर्व कवी मंडळींना देखील ती जवळची वाटली.
हे पहिले चक्र झाल्यानंतर संस्थेतर्फे डॉ. सौ. स्वाती गोडबोले आणि त्यांच्या मार्गदर्शक सौ. सारिका ठोसर ह्यांचा मराठी भाषेत त्यांनी केलेल्या संशोधन/ PHD साठी सन्मान करण्यात आला. तसेच सर्व कवी मंडळींचाही आपुलकीने गौरव करण्यात आला. काही काळाच्या विश्रांतीनंतर कार्यक्रमाचे दुसरे सत्र सुरू झाले.
पहिल्या चक्राप्रमाणे ह्या चक्रात देखील कवींनी आपल्या दोन कविता सादर करायच्या होत्या. फक्त पहिल्या चक्राला प्रत्येक कवीने कविता सादर करण्यापूर्वी त्या कवीचा अल्प परिचय करून दिला जात होता, तर ह्या दुसऱ्या चक्रामध्ये कुठला वेगाने कविता सादर करायच्या असे त्याचे स्वरूप होते.
दुसऱ्या चक्राची सुरुवात केली श्रीधर काकांनी. पहिल्या चक्रात मुक्तछंदी कविता सादर केल्यानंतर दुसऱ्या चक्रात काकांनी ‘नाते’ आणि ‘चालतो’ ह्या दोन गझल सादर केल्या. दोन्ही कविता ह्या गंभीर आणि आत्ममग्न वाटल्या.
त्यानंतर उमेशदांनी ‘तू जेव्हा कुंकू लावायचीस’ आणि ‘आता मुक्या क्षणांचा मज भार सोसवेना’ ह्या दोन कविता सादर केल्या. भावविहंगम अशा ह्या दोन कवितांनी रसिकसुद्धा भावमुग्ध झाला.
ठरलेल्या क्रमानुसार पुन्हा एकदा रमेशने ‘ओटी आणि ‘अभिव्यक्ती’ ह्या दोन कविता सादर केल्या. शेतकऱ्यांच्या जीवनाचा आणि वस्तुस्थितीचा वेध घेणाऱ्या दोन्ही कविता श्रोत्यांच्या संवेदनांना हलवून गेल्या. ओटीमध्ये पावसाच्या अभावाचीच परिस्थिती जरी चित्रित केली असली तरीही कवितेच्या शेवटला एक सकारात्मक संदेश देणारी अशी ती वेगळीच कविता होती, तर ‘अभिव्यक्ती’ मध्ये शेतकऱ्यांच्या प्रश्नाविषयी कृत्रिम सहानुभूती दाखवणाऱ्या कवीवर एकप्रकारे ताशेरे ओढले आहेत.
पुन्हा एकदा अलकनंदा काकूंनी दोन चटका लावणाऱ्या कविता सादर केल्या. ‘घरभर आरसे लावून घ्यावे, कोणीतरी सोबतीला आल्यासारखे तरी वाटेल’ अशीच सुरुवात होणारी, मनाला हालवून आणि हेलावून सोडणारी कविता जेव्हा काकूंनी सादर केली तेव्हा सभागृहात कित्येक जणांचे सुस्कारे आणि खंत प्रकट करणारी चुकचुक ऐकू आली. तोच मूड पुढे नेत ‘कळवायचे राहून गेले’ हि कविता देखील रसिकांच्या मनाला चुटपूट लावून गेली.
मैफिलीचा नूर त्यानंतर पालटला तो सारंगच्या दोन कवितांनी. आतापर्यंत सादर झालेल्या कवितांहून निराळी अशी एक वीररसयुक्त ‘तानाजीची शौर्यकथा’ आणि दुसरी भक्तीरसयुक्त ‘भक्त एकादशी’ ह्या कविता आवेश आणि आवेगपूर्ण सादर केल्या. कवितांमधील हे वैविध्य पाहून सभागृह स्तिमित झाले.
भारावून गेलेल्या सभागृहाला पुन्हा आपल्या वळणावर घेऊन येत तुषारने पहिल्यांदा त्याची स्फूर्तीदायी कविता कि जी एखाद्या सुभाषिताप्रमाणे अनेक ठिकाणी अनेक लोक वापरत असतात, ती सादर केली आणि सभागृहात एक चैतन्याची लहर पसरली. ‘मी हरलोय म्हणू नकोस, यावेळी हरलोय म्हण’ अशा ओळीतून जीवनाला उर्मी देणारं तत्वज्ञान तुषारने जेव्हा कवितेतून मांडले तेव्हा प्रेक्षक त्या विचारांची उंची पाहून दिग्मूढच झाले असावेत. त्यापाठोपाठ एक अतिशय सुंदर तरल, हळुवार प्रेमळ भावना जागवणारे गीत त्याने गाऊन सादर केले. ‘तू दिसलीस आणिक माझ्या बघण्याचे गाणे झाले’ अशी एकच ओळ ह्या कवितेमध्ये प्रेमामुळे संपूर्ण जीवन कसे भारावून जाते हे सशक्तपणे दाखवून देते.
करता करता कार्यक्रमाच्या सांगतेची वेळ येऊन ठेपली. ज्या कॉफीशॉप पासून विनायकने कार्यक्रमाची सुरुवात केली त्याच कॉफीशॉप शृंखलेतील पुढची कविता सादर करून त्याने कार्यक्रमाचा समारोपही केला. तत्पूर्वी त्याने आपली ‘उत्तान कविता’ हि एक आत्ममग्न आणि कवितेतील सच्चेपणाचा शोध घेणारी कविता सादर केली. तशी समजायला कठीण कविता, परंतु श्रोतृवर्ग इतका प्रगल्भ होता कि अशी कविता देखील त्यांनी छान समजून त्याला उत्तम प्रतिसाद देखील दिला. समारोपाला कॉफीशॉपची कविता अशी काही लज्जतदारपणे सादर केली कि संपूर्ण सभागृह खुश होऊन गेली. उत्तम मिष्टान्नांचे यथेच्छ जेवण झाल्यावर गरमागरम कॉफीचा स्वाद चाखाल्यासारखे सर्वांना झाले असावे.
सुमारे ७०-७५ प्रगल्भ रसिक, त्यांनी दिलेली मनमुराद सुयोग्य दाद, मधून अधून येणाऱ्या टाळ्या आणि हशा, वाहवा आणि आह, तुरळक आलेले काही once more अशा मस्त वातावरणात मैफल विलक्षण रंगली. सुमारे सव्वादोन अडीच तास कसे निघून गेले ते समजलेच नाही. कार्यक्रमाची सांगता श्रीधरकाकांनी आभार मानून आणि त्यानंतर संस्थेचे अध्यक्ष डॉ. श्री. जामदार ह्यांच्या संभाषणात्मक संक्षिप्त भाषणाने झाली.
एक चिरकाल मनात जपणारी आठवण घेऊन आम्ही सगळे आमच्या परतीच्या प्रवासाला सर्वांचा हृद्द्य निरोप घेऊन निघालो. जबलपूर विषयी एक न पुसली जाणारी जागा मनामध्ये आता निर्माण झाली होती.
No comments:
Post a Comment