रसग्रहण

‘First impression is last impression’ असे माणसांच्या बाबत म्हटले जाते, पण मला वाटते ते कवितांच्या बाबतही तितकेच लागू आहे. एखादी कविता पहिल्या पहिल्या वाचावी वाटते. काही वेळा त्या कवितेचा form/ रचना हे त्याचे कारण असू शकते किंवा काही वेळा कवितेच्या सुरुवातीच्या ओळीच सुंदर असतात कि आपण ती कविता पूर्ण वाचतोच. सहसा आपण ह्या गोष्टीकडे लक्ष देत नाही, पण ह्या कवितेच्या निमित्ताने माझ्या मनात हा विचार आला आणि असे वाटून गेले कि जसे एखाद्या चित्रपटाची सुरुवातच नाट्यमय किंवा काहीतरी आकर्षित करणारी असेल तर पुढे पाहत राहण्याची उत्सुकता राहते तद्वतच कवितेचे पण असावे. मला आनंद आहे ह्या कवितेवर विचार करण्याच्या निमित्ताने हे तत्व माझ्या समोर आले.

मागे एकदा प्राजक्ता (प्राजु) शी गप्पा मारताना ती म्हणाली कि जर कविता समाजत नसेल तर त्याचा उपयोग नाही, ती कविताच नाही. त्या गप्पांमध्ये मी हा मुद्दा अमान्य केला, मला तो चुकीचा वाटला. पण माझ्या मते जी कविता आपण सर्वांसमोर मांडतो (एका अर्थाने प्रकाशित करतो) ती कविता फार दुर्बोध, संदिग्ध असू नये. असा विचार माझ्या मनात आला कि कविता ह्या दुर्बोध किंवा संदिग्ध असल्याने सामान्य माणूस कविते पासून दूर जातो आणि मग कवीपासून देखील दूर जातो. ह्याचा अर्थ दुर्बोध किंवा संदिग्ध कविता लिहूच नये असे नाही, किंवा त्या प्रकाशित करू नयेत, सादर करू नयेत असे नाही. परंतु तशा कविता मांडताना तितकाच ताकदीचा वाचक, रसिक समोर असला पाहिजे हे ध्यानात घेतले पाहिजे.

हे लिहिण्याचे कारण कि हि कविता मला दुर्बोध वाटली. मी सुमारे ३ वेळा हि कविता वाचली आणि तरीही मला ती फारशी समजली नाही. मी निलेशदा, श्रीधर काका ह्यांचे प्रतिसाद देखील वाचले, पण तरीही मला फार अर्थबोध झाला नाही.

आता असा अर्थबोध न होणे ह्याचा दोष कवितेला लागतो कि वाचकाच्या सामान्य समजशक्तीला हे सापेक्ष आहे. हे लिहिण्याचे प्रयोजन एवढेच कि केवळ कविता दुर्बोध वाटली अशा प्रतिक्रियेचा अर्थ कवीने कविता चांगली नाही असा घेऊ नये.

तर जी कविता मला ठीक ठीक समजलीच नाही त्यावर अधिक भाष्य करणे कठीण. परंतु एक गोष्ट अत्यंत स्पष्टपणे मला इथे निश्चित लिहावी वाटते कि मला हा छंदमुक्त form नाही आवडला. मी ह्याला मुक्तछंद म्हणत नाहीये, तर छंदमुक्त म्हणतोय कारण कदाचित मुक्तछंदामध्ये काही प्रमाणात तरी छंद असावा. त्यामुळे मुक्तछंद हा काव्य जगतात मान्य झाला. परंतु मुक्तछंद मान्य झाल्यावर पद्य सदृश काहीही लिहिले तरी चालते असा समज कवी मंडळींनी करून घेतला आणि (हे म्हणणे माझ्या पातळीला लहान तोंडी मोठा घास असे होईल) मराठी कविता अधोगतीच्या मार्गाला लागली. मी विचारांती ह्या मताचा झालो आहे कि सकस काव्यनिर्मितीसाठी वृत्त, छंद जाती ह्यांना धरूनच काव्य निर्मिती झाली पाहिजे.

वर सर्व लिहिले असले तरीही मी असे मानतो कि आशय हा सर्वात महत्वाचा काव्यगुण मानला पाहिजे. ज्या वृत्तबद्ध कवितेत आशय नाही ती कविता दुकानात निर्जीव पुतळ्यावर चढवलेल्या पोषाखाप्रमाणे असते असे मला वाटते. आशय हा कवितेचा आत्मा आहे, हे माझे निश्चित मत आहे.

ह्या कवितेत आशय निश्चित असावा. असावा म्हणण्याचे कारण खरेतर एवढेच कि तो बऱ्याच मंडळींना सापडला, मला तो नाही सापडला. शिवाय कवयित्रीने मांडलेल्या विचारांमध्ये देखील ह्या कवितेमागची भूमिका जाणवते आणि त्यामुळे हि कविता एका विशिष्ट अन्वयाने लिहिली आहे हे मान्य करणे क्रमप्राप्त आहे.

परंतु तो आशय सुस्पष्ट नाही असे मात्र मला ठामपणे म्हणावे वाटते. प्रतीकात्मक कवितेमध्ये देखील कुठेतरी मूळ आशयाकडे अंगुलीनिर्देश असावा असे मला वाटते. तो मला इथे तितकासा स्पष्ट जाणवला नाही.

खरेतर एखाद्या कवितेतून अनेक अर्थ निघणे हे उत्तम काव्याचे लक्षण मानले जाते, जे बरोबरच आहे. परंतु अनेक अर्थ निघतात असे म्हणत असताना ते ते अर्थ हे वाचकाला जाणवले पाहिजेत हे हि निश्चित. इथे मला तसे खुपसे जाणवलेच नाही.

वरील सर्व लिहिल्यानंतर मी पुन्हा एकदा कविता वाचली, सर्व चर्चा; सर्वांची मते पुन्हा एकदा वाचली. माझ्या बाबतीत बरेचदा असे झाले आहे कि मी प्रथम कविता वाचतो तेव्हा ती आवडत नाही आणि नंतर त्यावर लिहायला लागले कि अनेक कंगोरे स्पष्ट होतात आणि मग अर्थबोध होतो आणि कविता जाम आवडून जाते. मागे एकदा एका उपक्रमात एक कविता मला रसग्रहण करायची होती आणि मी ती वाचली, अजिबात आवडली नाही. पण काहीतरी लिहिणे भाग होते, म्हणून मी त्यावर टीकात्मक लिहायला लागलो. लिहिता लिहिता एक एक घडी उलगडू लागली आणि ती कविता मला पराकोटीची आवडून गेली, आणि त्यावर मी पानेच्या पणे लिहून काढली (ओर्कुट बंद पडले आणि हे सारे कालौघात वाहून गेले आता).

तोच प्रयत्न आणि प्रयोग मी इथे परत सर्व कविता आणि सर्व चर्चा वाचून केला, परंतु काही केल्या हि कविता आतमध्ये शिरत नाही.

ह्याचे कारण काहीही असू शकते आणि त्याचा दोष मी माझ्या कडेच घेतो कारण निलेशदांसारखा प्रगल्भ कवी-वाचक जेव्हा ह्या कवितेवर इतक्या विश्वासाने बोलतो तेव्हा हा निश्चितपणे माझ्यातील दोष आहे ह्या बाबत मला शंका राहत नाही.

हे सर्व लिहित वाचत असताना खूप काही शिकायला मिळाले हा आनंद मात्र आहे, जरी कविता वाचून मला तितकासा आनंद मिळाला नाही!