भारत

-------------------------------------------
काही काळापुर्वी भारत या विषयावर झालेले विचारमंथन -
-------------------------------------------

"भारत माझा देश आहे. सारे भारतीय माझे बांधव आहेत. माझ्या देशावर माझे प्रेम आहे...."

हे सांगण्यासाठी प्रतिज्ञा घ्यायला लागते तो माझा 'भारत देश' म्हणजे काय? वर्षभर मन मानेल तसं वागल्यावर तोंडी लावायला असलेल्या लोणच्यासारखं १५ ऑगस्टला सा-या भारतीयांची मनं अशी उचंबळुन कशी येतात? 'आपल्या देशात...' या वाक्यागणिक स्वत:च्याच देशाचे उट्टे पदोपदी काढणारे, भारत-पाकिस्तान मैचच्या वेळी डोळ्यांच्या दुर्बिणी करून टी. व्ही. कसे काय पाहतात? बैलपोळयालाही पुरणपोळी करून खाणारे आपले भारतीय १५ ऑगस्टला साधे शिकरणही करीत नाहीत. अशांच्या मनात राष्ट्रीयत्वाची ज्योत कशी काय असते? ब्राह्मण-मराठा,श्रेष्ठ-कनिष्ठ अशा अनेक भेदांच्या भिंतींनी भेगाळलेला याच राष्ट्रातील हा समाज तिरंग्याच्याखाली मात्र न फ़ुटणा-या पाण्यासारखा एकत्र येतात, ही जादू कसली? या सा-याच्या मागे असणा-या राष्ट्रप्रेम, राष्ट्रभावना, राष्ट्रीयत्व अशा भावनांचा अमूर्त प्रेरणास्त्रोत कुठला? ती अदृश्य स्फ़ुर्तीगंगा कुठली?

राष्ट्र नावाची संकल्पना कुठल्यातरी प्रगल्भ मनाच्या अत्युत्कट अवस्थेमध्ये झालेला उदात्त भावनाविष्कार असावा. राष्ट्र ही एक संकल्पनाच असू शकते.

राष्ट्र किंवा देश म्हटल्यावर भौगोलिक प्रादेशिक निष्ठा कदाचित असू शकतील. परंतु जर राष्ट्र म्हणजे केवळ एक विशिष्ट भूभागच असेल तर आपल्या भूभागाशी जोडलेला, जिंकलेला नवा भूभाग हा कदाचित राष्ट्र म्हणता येणार नाही, किंवा मग त्याला वाढलेले राष्ट्र असे म्हणावे लागेल.

राष्ट्र म्हणजे नावाशी निष्ठा असेल तर ती एकाच नावाशी असू शकते. भारत, इंडिया, हिंदुस्थान अशा विविध नावांशी असलेली निष्ठा त्या नावाच्या मागे असलेल्या राष्ट्र नावाच्या भावनिक व मानसिक संकल्पनेशी निगडित असते. राष्ट्र म्हणजे एखादा आकार, भूभाग, त्या भूभागावर उभी राहिलेली सभ्यता व संस्कृती, त्या भूभागाचे नाव अशा सा-या गोष्टी असू शकणार नाही. कदाचित या सा-याच्या समन्वयातूनच राष्ट्र या संकल्पनेचा उदय होत असेल. परंतु या सर्व घटकांचा राष्ट्र कल्पनेची बांधिलकी नसतेच.

राष्ट्र म्हणजे मुख्यत: एक विशिष्ट भूभाग असेच मानले जाते. परंतु राष्ट्र या संकल्पनेचे त्या राष्ट्राचा भूभाग हे केवळ एक मूर्त व पार्थिव स्वरूप आहे. मूलत: राष्ट्र संकल्पनेचा मनाशी निगडित असलेला हिस्सा अधिक महत्वपूर्ण व वर्चस्वपूर्ण आहे.

राष्ट्र हे एक तत्व आहे. ते मानवी अभिव्यक्तीच्या पलिकडे असते. मनावर कोरल्या गेलेल्या राष्ट्रीयत्वाच्या भावना पुसणे हे कदाचितच शक्य असते. परंतु राष्ट्र नावाची संकल्पना पुसणे मात्र शक्य नाही.

प्रत्येकाला या उघड्या निळ्या आकाशाच्या छताखाली राहण्यासाटी घराचं छप्पर हवं असतं. प्रत्येकाला निळ्या विभोर आकाशात उडण्याची ईच्छा असते, माणसाची मुक्ततेची कल्पना अशीच असते. पण तरीही घराच्या छपराखालची बंधनयुक्ततेची ऊबही माणसाला हवीच असते.

राष्ट्र असेच आहे. विश्व निळ्या आकाशासारखे व्यापक आहे तर राष्ट्र हे घरासारखे आहे. राष्ट्र नसलेला, राष्ट्रीयता नसलेला माणूस बेघर भिका-यासारखाच असतो. कुठल्याही राष्ट्रात सुखाने राहणारा माणूस आपल्या मनातल्या राष्ट्राशी मात्र निष्ठा सांगतो. राष्ट्राचा संबंध केवळ भौगोलिकतेशी नसून मानसिकतेशी असतो.

सर्व धर्मशास्त्रांप्रमाणे ईश्वर हा निर्गुण व निराकार आहे. ईश्वराला आकार नाही, रूप; रस; गंधादि विकारही नाहीत, आणि म्हणूनच तो अव्यक्त आहे. पण अशा निर्गुण, निराकार अव्यक्ताला व्यक्तित्व किंवा व्यक्त स्वरूप घेण्याची स्फ़ूर्ती होते तेव्हा "एकोSहं बहुस्याम्' या संकल्पातुन तो मूर्त रूप धारण करतो.

त्याचप्रमाणे मनातील राष्ट्राची संकल्पना स्वरूपतः मूर्त होण्यासाठी त्याला भौगोलिक आकार, लोक, व्यक्ती, संकृती, ईतिहास, राज्यतंत्र, घटना, संविधान, राज्यपद्धती या सर्व गोष्टींची आवश्यकता भासते.

'छोटा चेतन'ला रंग, रूप, रस, आकार नव्हता, पण अस्तित्व होते. तरिही, जगात वावरण्यासाठी या सा-याची जरूर होतीच. अन्यथा जगाने त्याचे अस्तित्वच मान्य केले नसते.

तसेच माझे राष्ट्र हिंदुस्थान हे सांगताना, तो कुठे आहे हे सांगणे बंधनकारक आहे. "हिंदुस्थान हम दिल में लिये घुमते है" हे वाक्य कदाचित सिनेमात चालु शकेल, पण मनातला तो हिंदुस्थान कुठे आगे हे सांगण्यासाठी हिमाचलाच्या मुकुटाने शोभायमान, अंगावर गंगा-यमुना-ब्रह्मपुत्रेचे अलंकार घातलेला, हिरव्या वनश्रीची वस्त्रे परिधान केलेला आणि तीन सागरांच्या अद्वितीय संगमावर 'भूमातेच्या चरणतलांचे' पादक्षालन करत असलेला ऊत्तम, ऊदात्त, पवित्र आणि स्वतंत्र असा भूमीलेखच असला पाहिजे.

====================================
सारंग भणगे. (१५ औगस्ट २०००)